طاق کسری کسری

تاق کسری (تاق خسرو) یا ایوانِ مداین نام کاخ پادشاهان ساسانی در ۳۷ کیلومتری جنوب شهربغداد در ساحل خاوری رود دجله و از مهمترین سازه‌های دوران ساسانیان است و آرامگاه سلمان فارسی از یاران محمد پیامبر اسلام در نزدیکی آن زیارتگاه مسلمین است.^[۲]

این بنا با داشتن عنوان بزرگترین تاق خشتی جهان (با بلندای ۳۵ متر، پهنای ۲۵ متر و درازای ۵۰ متر ) مشهورترین بنایی است که پادشاهان ساسانی ساخته اند و هنوز ویرانه های آن در عراق کنونی موجب حیرت سیاحان می شود.^[۳]

این طاق جای جلوس رسمی شاهنشاه ایران بوده که در روزهای جشن ، طبقات رجال کشور و سران لشکر و سفراء و واقدین بیگانه در آنجا بار میداده اند.طاق جایگاه تخت را میپوشانیده و قالی زربفت مرصعی که به بهارستان کسری معروف است فرش آن بوده است. ساختمان این بنا را در داستان ها به خسرو اول نسبت داده‌اند ، بعقیده هرتسفلد طاق کسری را باید از بناهای شاپور اول دانست اما ریتر روایات متداوله را تایید کرده و گوید طاق کسری بارگاهی است که خسرو اول بنا نهاده است اما بنابر آنچه در نوشتار پهلوی خدای‌نامگ آمده‌است این کاخ به دستور شاپور اول ساخته‌شده‌است.

نمای عمارت شاید از ساروج منقش یا سنگ های مرمر یا چنانچه بعضی نویسندگان جدید ادعا کرده اند از صفحات مسین زراندود و سیماندود پوشیده بوده است. تا سال ۱۸۸۸ نما و تالار بزرگ مرکزی برپا بوده است و نقشی از آن در کتاب^{[واژه‌نامه ۲]} دیولافوآ^{[واژه‌نامه ۳]} کشیده شده است. اما در آن سال جناح شمالی خراب شد و اکنون جناح جنوبی نیز در شرف ریزش است.این بنا بارگاه شاهنشاه بوده است.در پشت هریک از جناحین نمای عبارت پنج تالار کوتاه تر که تاق هایی در بالای آن دیده می شود موجود بوده و از بیرون بوسیله دیوار بلندی بسته می شده است. تمام دیوار ها و سقف ها از آجر با ضخامتی قابل توجه ایجاد شده است.^[۳]

در حفاری های جدید محققان آلمانی قطعاتی از تزئینات گچبری و غیره دیده شده ، طاق کسری جزو مقر عادی شاهنشاه محسوب می شده و از لحاظ ساختمانی تا حدی ساده بوده ، لکن حیرت نظاره کنندگان دربرابر این بنا بیشتر به خاطر عظمت و شکوه آن است.^[۳] بیشتر گمان می‌شود که تاقِ کسری در تیسفون جای‌دارد ولی تیسفون، اسبانبر و چند شهر کوچک دیگر مانند بغداد، روی هم شهرگان یا مدائن را تشکیل می‌دادند.

ویرانه های این کاخ هنوز در کشور کنونی عراق به‌جاست. ابوجعفر منصور خلیفه عباسی اولین کسی بود که کوشید تا آن را ویران کند ولی در این کار ناکام ماند.^[۴] وی از مصالح آن برای ابنیه شهر جدید بغداد استفاده کرد و بخاطر اینکه در نظر وی حمل مصالح به بغداد از ارزش خود مصالح بیشتر شده از ادامه تخریب آن خودداری کرد.

ویژگی و تاریخچه بنا

طاق کسری بقایای تالار بزرگ عهد ساسانی در محل تیسفون ( یا بزبان پهلوی تیسپون^{[واژه‌نامه ۴]} )، عراق حالیه، که جزئی از کاخ سلطنتی بزرگ معروف به ایوان کسری بوده‌است، طول و عرضش به ترتیب حدوداً ۳۶۵ و ۲۷۵ متر تخمین زده‌اند.از مجموعه شهرهایی، که پایتخت ایران زمان ساسانیان را تشکیل میداد، پنج شهر را میشناسیم، از اینقرار: در ساحل شرقی دجله شهر قدیمی تیسفون و شهر رومگان، و در جانب غربی شط شهر ویه اردشیر^{[واژه‌نامه ۵]} (سلوکیه)، و درزنیذان، و ولاش آباذ اگر محله اسپانبر واقع در ساحل چپ، و محله ماحوزا واقع در ساحل راست را دو شهر مستقل به حساب بیاوریم، عده هفت شهر پایتخت کامل میشود. تیسفون نام بزرگترین شهر از چند آبادی بود، که مجموع آنها را معمولاً «شهرها» یا بزبان سریانی ماحوزه^{[واژه‌نامه ۶]} می خواندند و گاهی مدیتاثا^{[واژه‌نامه ۷]} یا مدینه میگفتند و همین لفظ است، که عرب آنرا بصورت المدائن پذیرفته است.^[۴]

این ایوان در محلهٔ جنوبی تیسفون موسوم به اسفانبر یا اسانبر واقع بود و بانی آن را شاپور اول ساسانی شمرده‌اند، و پس از وی ظاهراً خسرو انوشروان به ترمیم و تجدید بنای آن اقدام کرد.

در مجاورت تاق چهار دسته ویرانه مشاهده می‌شود که جالب‌ترین آن‌ها تلّی است معروف به حرم خسرو؛ این ویرانه‌ها جزء ایوان کسری بوده‌است. به فاصلهٔ حدود ۴۶۰ متری جنوب شرقی تاق بقایای ساختمان‌هایی مشاهده می‌شود، که تا گوشهٔ دیوار معروف به بستان کسری، که شاید حصار باغ گوزنان خسرو بوده‌است^[۴] ، امتداد دارد.بنابر عقیده باخمان^{[واژه‌نامه ۸]} همکار رویتر^{[واژه‌نامه ۹]} بستان کسری گویا یکی از شهرهای مداین بوده که انطاکیه جدید نام داشته است. نام رسمی این شهر ویه انتیوخ خسرو^{[واژه‌نامه ۱۰]} بود ولی معمولاً آن را رومگان «شهر رومیان» میخوانده اند.^[۴] در فاصلهٔ حدود ۹۱۰ متری جنوب غربی بستان تلی به ارتفاع ۶ الی ۵/۷ متر واقع است، که قاعده‌اش چهار گوش است، . معروف به تل‌الذهب (تل طلا) یا خزانهٔ کسری^{[واژه‌نامه ۱۱]} است، و آن ظاهراً در اصل بنای واحدی بوده که خسرو پرویز برای خزاین خود ساخته بوده‌است. طاق کسری که عظیم‌ترین و نظرگیرترین یادبود عظمت گذشتهٔ تیسفون است، در وسط ویرانه‌های مداین قرار دارد. آن‌چه که از آن باقیست نمایی است عظیم، به طول حدود ۹۳ متر، که اصلاً بیش از ۳۰ متر ارتفاع داشته و تاق‌نمایی به عرض حدود ۲۴ متر آن را به دو قسمت نامساوی تقسیم می‌کند. تالاری به طول بیش از ۴۵ متر و دارای ۱۰ ردیف اتاق‌های جانبی دارد. در عقب تالار دری پهناور است، که به حیاطی وسیع باز می‌شود ^[۵].

در محلی نه چندان دور از این کاخ، در سروستان، ویران بنایی وجود دارد که تاریخ آن معلوم نیست، نمایی با سه قوس، یک تالار بزرگ مرکزی با دو اتاق جانبی، که پوشش آن‌ها از گنبدهای شلجمی، تاق‌های دبه‌ای، و نیم‌گنبدهایی تشکیل می‌شود که حکم پشت‌بند را دارند، پشت‌بند اسکلتی معماری گوتیک ممکن است از این نیم‌گنبدها، با برداشتن تمام قسمت‌های آن جز قالب نگاهدارنده‌اش، اقتباس شده باشد. در شمال باختری شوش خراب یک کاخ دیگر وجود دارد، ایوان کرخه. این کاخ کهن‌ترین نمون طارم عرضی است که با تیرک‌های قطری ساخته شده‌است. اما جالب‌ترین آثار زمان ساسانیان – که اعراب فاتح را با عظمت خود به وحشت انداخت – کاخ سلطنتی تیسفون بود که اعراب به آن تاق کسری لقب دادند. این احتمالاً همان بنایی است که یک مورخ یونانی سال ۶۳۸ وصف می‌کند و می‌گوید: دیوستینیانوس سنگ مرمر یونانی برای خسرو تهیه کرد و صنعت‌گران ماهری فرستاد که کاخی به سبک رومی در نزدیکی تیسفون برایش ساختند. جناح شمالی این بنا در سال ۱۸۸۸ فرو ریخت؛ گنبد آن از میان رفته است؛ سه دیوار بزرگ به ارتفاع ۳۵ متر بالا رفته‌اند و نمایی در جهت افقی دارند که به پنج ردیف از قوس‌های کور تقسیم شده‌است. یک قوس بزرگ مرکزی، که بیست و شش متر ارتفاع و بیست و دو متر عرض دارد و بلندترین و پهن‌ترین قوس بیضی شکل است که تاکنون شناخته شده، به سقف تالاری منتهی می‌شد که طولش ۳۵ و عرضش ۲۳ متر بود؛ شاهان ساسانی فضای وسیع را دوست داشتند. این نماهای خراب شده تقلیدی از نماهای غیر ظریف رومی، مانند تماشاخان مارکلوس، هستند. این نماها بیش از آنکه زیبا باشند، پرابهتند؛ اما نمی‌توان درباره زیبایی‌های گذشته از روی ویرانه‌های فعلی قضاوت کرد

منبع :ویکی پدیا